De drie kernprocessen van menselijk lijden

Radicale Gedragsverandering met Focused Acceptance and Commitment Therapy (FACT)

Dit is een vervolg op het artikel ‘Over honderd jaar zijn we allemaal dood (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3869029/nieuws/over_honderd_jaar_zijn_we_allemaal_dood.html?page=1)’. In dit artikel zullen achtergronden van Focused Acceptance and Commitment Therapy (FACT) behandeld worden. In het magazine van 14 juni wordt In een aansluitend de artikel de praktische toepassing van FACT in vogelvlucht doorgenomen.

Weinig tijd en diverse doelgroepen

Kirk Strosahl (een van de grondleggers van ACT) en Patricia Robinson ontdekten decennia geleden dat ACT ook als korte interventie effectief is. Werkzaam in de eerste lijn in de Verenigde Staten, ontwikkelden zij een compacte en flexibele vorm van ACT die zeer effectief bleek te zijn voor werken met ACT onder tijdsdruk en met diverse doelgroepen. Zij noemden het ‘Focused Acceptance and Commitment Therapy (https://www.newharbinger.com/9781608823475/brief-interventions-for-radical-change/)’ (FACT).

FACT is dus oorspronkelijk ontwikkeld voor professionals in de eerste lijn die met ACT werken. In Nederland zou je kunnen stellen dat deze methodiek perfect past bij de Praktijkondersteuner Huisarts Geestelijke Gezondheidszorg (POH-GGZ). FACT is vanwege haar compacte en flexibele karakter ook bruikbaar voor professionals die met ACT werken in bredere zin. Psychologen, psychotherapeuten, verpleegkundigen, maatschappelijk werkers en coaches bijvoorbeeld, kunnen FACT integreren in hun werkwijze.

Leg me dan eens in één alinea uit wat FACT is?

Leuk dat je het vraagt! Met FACT willen we de cliënt helpen focussen op niet helpende resultaten van vermijding. We willen haar (of hem) leren om vervelende innerlijke ervaringen (zoals gedachten, gevoelens en fysieke sensaties) te accepteren. Zodat zij een manier van leven kan kiezen die gebaseerd is op persoonlijke waarden (Strosahl et al., 2014 (https://contextualscience.org/files/Robinson Strosahl Gustavsson 2-day June 17-18 handout 2.pdf)).

Mechanismen van menselijk lijden

FACT is net als ACT transdiagnostisch. Daardoor is het zeer geschikt voor generalisten in de GGZ. Een transdiagnostische werkwijze richt zich namelijk op de onderliggende mechanismen van menselijk lijden. Niet op de zichtbare symptomen die de cliënt presenteert.

Laten we een frisse duik nemen in de onderliggende mechanismen van menselijk lijden. Zodat we uitkomen bij de theoretische essentie van FACT: drie kernprocessen waar wij onze interventies op willen richten.

Over de Mind

De mechanismen van menselijk lijden spelen zich af in onze geest. Waarbij het Engelse woord ‘Mind’, toch net iets lekkerder bekt. Kirk Strosahl (Goodfellow Unit, 2017 (https://www.youtube.com/watch?v=GVy3SvV7Apo)) stelt dat onze Mind vanuit ACT perspectief 2 modus operandi heeft: de Probleemoplossende Mind en de Wijze Mind.

De Probleemoplossende Mind is altijd bezig met problemen oplossen. Het gebruikt taal als de manier om dit te doen. Het maakt plannen, beoordeeld, vergelijkt, etc. Het is vooral bezig met het verleden, de toekomst en fantasieën. We hebben deze Mind nodig om bijvoorbeeld boodschappen te doen of adequaat te handelen als er een ongeluk is gebeurd. De Probleemoplossende Mind werkt vooral op basis van onderscheidend vermogen. Het signaleert het verschil tussen de huidige situatie en de gewenste situatie. Het zorgt er voor dat dit verschil wordt opgelost.

De Wijze Mind is relaxt. Het is een alomvattend bewustzijn waarin onze ervaringen zich afspelen. Het aanschouwt en is in het hier en nu aanwezig. Het gebruikt ervaringen in plaats van taal. De Wijze Mind houdt zich bezig met zaken zoals voelen, aanschouwen, andere perspectieven innemen, empathie en compassie.

De Probleemoplossende Mind is in onze Westerse maatschappij bij vrijwel iedereen zeer dominant. Deze Mind is heel goed in het oplossen van problemen in de fysieke wereld om ons heen. We plukken hier vele vruchten van en het heeft de mensheid ver gebracht.

Wanneer we de Probleemoplossende Mind echter gaan richten op onaangename innerlijke ervaringen zoals gedachten, emoties en fysieke sensaties; gaat zij deze zaken zien als problemen die opgelost moeten worden. Dit kan schadelijke gevolgen hebben omdat deze ‘problemen’ niet op dezelfde manier kunnen worden opgelost als in de fysieke wereld om ons heen. Sterker nog, ze worden er door deze pogingen alleen maar erger door.

We kunnen er dus niet altijd op vertrouwen dat de Probleemoplossende Mind ons goed zal helpen. We willen de cliënt daarom vooral leren om onderscheid te maken wanneer je de Probleemoplossende Mind kunt vertrouwen en wanneer niet. Je kunt het vertrouwen als het te maken heeft met praktische situaties in de wereld om ons heen. Je kunt het beter niet vertrouwen als het te maken heeft met innerlijke ervaringen.

Drie kernprocessen van menselijk lijden

In FACT gaan we er van uit dat er altijd drie kernprocessen achter de schermen actief zijn die zorgen voor lijden en rigide gedrag. Dit zijn: 1) Cognitieve Fusie, 2) Emotionele Vermijding en 3) Gedragsmatige Vermijding. We willen deze processen ontwrichten, waardoor de cliënt een vitaler leven gaat leiden en kiest voor hoe zij dit doet.

Kernproces 1: Cognitieve Fusie (met regels)

Wanneer we gefuseerd zijn met een gedachte, dan is die gedachte een waarheid. Gefuseerd met een regel, moeten we doen wat de regel ons dicteert.

In onze Westerse cultuur zijn de meeste mensen bijvoorbeeld (nog steeds) gefuseerd met een algemene gedachte over wat slecht voor je gezondheid is. Die gedachte is: ‘onaangename innerlijke ervaringen zijn slecht voor je’. De regel die hieruit voortkomt is: ‘je moet voorkomen dat je onaangename innerlijke ervaringen krijgt en als je ze hebt dan moet je ze zo snel mogelijk kwijt raken’.

De Probleemoplossende Mind gaat hier gretig mee aan de slag. Het ziet onaangename innerlijke ervaringen door deze regel als een probleem dat opgelost moet worden.

Kernproces 2: Emotionele Vermijding

De Probleemoplossende Mind is praktisch ingesteld. Contact met onaangename innerlijke ervaringen moet vermeden worden. Er is geen controle dus die moet er komen.

Deze instelling wordt ook wel Emotionele Vermijding genoemd. Het betekent dat je niet bereid bent om contact te maken met onaangename innerlijke ervaringen zoals gedachten, emoties, herinneringen en fysieke sensaties. Het gevolg hiervan is echter dat hoe meer je onaangename innerlijke ervaringen wil vermijden, hoe meer ze terugkomen in je bewustzijn. Het werkt averechts.

Dit veroorzaakt de neiging om je dan maar af te sluiten voor emoties in het algemeen. Emoties zoals angst en boosheid kun je maar beter niet toelaten, want die raak je niet meer kwijt. Emoties en onaangename innerlijke ervaringen zijn echter signalen die ons vertellen wat wel en niet voor ons werkt in de wereld om ons heen. Door je af te sluiten van emoties kun je niet meer leren wat wel en niet werkt. In plaats daarvan ga je meer vertrouwen op je Probleemoplossende Mind die blijft hameren op het blijven volgen van dezelfde regels. Want alternatieven kent zij niet. Het resultaat hiervan is dat niet werkbare gedragspatronen rigide herhaald worden.

Kernproces 3: Gedragsmatige Vermijding

Door Emotionele Vermijding gaan mensen uiteindelijk situaties vermijden in hun leven die zorgen voor onaangename innerlijke ervaringen. Dit noemen we gedragsmatige vermijding.

Doordat belangrijke dingen doen vaak spannend is, betekent het hier dat mensen vaak minder gaan doen van wat belangrijk voor hen is. Op die manier verliest hun leven betekenis en staat het meer en meer in het teken van controle en vermijding.

Doordat het enorm effectief is om gedragsmatig te vermijden, gaan mensen dit steeds meer en meer doen. Een bekende uitspraak in ACT is dan ook: je kunt je gevoelens controleren maar dan verlies je de controle over je leven. Mensen leven in dit stadium vaak een beperkt leven. Er is weinig vitaliteit. Als hen gevraagd wordt wat ze zouden doen als hun problemen er niet meer waren, dan vinden ze het moeilijk die vraag te beantwoorden.

ACT vereenvoudigen

We willen ons met FACT vooral richten op het ontwrichten van de drie kernprocessen die voor lijden zorgen. De Hexaflex (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3869033/nieuws/de_hexaflex.html?page=1) is hier een prachtig model voor, als je ruim de tijd en veel gesprekken hebt.

Eenvoud helpt om in korte tijd de juiste focus te vinden. FACT heeft de Hexaflex (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3869033/nieuws/de_hexaflex.html?page=1)daarom teruggebracht van zes zuilen naar drie pilaren (Strosahl et al., 2012). Zodat er eenvoudiger en sneller besloten kan worden op welke pilaar gerichte interventies ingezet kunnen worden. De drie pilaren van FACT zijn: Open, Bewust en Betrokken.

De Pilaar Open: richt zich op het ontwrichten van emotionele vermijding, door acceptatie en defusie te ontwikkelen.

De Pilaar Bewust: richt zich op het ontwrichten van onbewust regels opvolgen, door hier en nu bewustzijn en het vermogen om van perspectief te veranderen te ontwikkelen.

De Pilaar Betrokken: richt zich op het ontwrichten van rigide gedragsmatige vermijding, door waarden te verhelderen en deze in praktijk te (blijven) brengen.

FACT in vogelvlucht

In het volgende artikel zullen we FACT als methodiek in vogelvlucht doornemen.

Lees ook het voorgaande artikel: Over honderd jaar zijn we allemaal dood (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3869029/nieuws/over_honderd_jaar_zijn_we_allemaal_dood.html?page=1)

Geïnteresseerd in (F)ACT? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief van Practical ACT (www.practicalact.com (http://www.practicalact.com)) om op de hoogte gehouden te worden van (F)ACT specifieke bijscholing.

Bronvermelding

Strosahl, K., Robinson, P. & Gustavsson, T. (2012). [url|https://www.newharbinger.com/9781608823475/brief-interventions-for-radical-change/|Brief interventions for radical change: principles & practices of Focused Acceptance & Commitment Therapy. [EPub], Oakland:, Inc.|ext]

Strosahl, K. Gustavsson, T. & Robinson, P. (26 mei, 2014). Focused Acceptance and Commitment Therapy. [Powerpoint-slides]. ACBS, Association for behavioral science. Geraadpleegd van: https://contextualscience.org (https://contextualscience.org/files/Robinson%20Strosahl%20Gustavsson%202-day%20June%2017-18%20handout%202.pdf)

Goodfellow Unit. (2017, 28 november). Goodfellow Unit Webinar:Focussed Acceptance and Commitment Therapy with Kirk Strosahl. (Video). YouTube. (https://www.youtube.com/watch?v=GVy3SvV7Apo)

Jan Steunenberg is POH-GGZ, ACT Trainer & Supervisor, gespecialiseerd in Focused Acceptance and Commitment Therapy (FACT) en Mindfulness Trainer.