Het einde van de coronamaatregelen: en dan?

Een eerste voorzichtige inventarisatie van de (mentale) gevolgen

Het lijkt een eeuwigheid, maar het is pas anderhalf jaar geleden dat de eerste coronabesmetting in Nederland plaatsvond en Premier Rutte het land vanuit het torentje toesprak. Wat volgde was een rollercoaster aan maatregelen, protesten tegen die maatregelen, ziekenhuisopnames, overvolle IC’s, overlijdens, tekorten aan allerhande materialen, vaccinatieprogramma’s, protesten tegen vaccinaties, langzame en snelle versoepelingen, dáár weer protesten tegen, het gedeeltelijk terugdraaien van die versoepelingen en ten slotte de aankondiging dat - onder voorbehoud - in november geen maatregelen meer nodig zijn.
Over de maatregelen die zijn genomen om verspreiding van het virus tegen te gaan en de gevolgen die dat had voor ons mentale welzijn, is veel te doen geweest. Toegenomen isolatie en eenzaamheid werden veel genoemd, waarbij vooral ouderen en jongeren risico liepen. Het aantal psychiatrische problemen zou drastisch stijgen en het aantal suïcides zou toenemen, zo was de voorspelling. Wat is daarvan uitgekomen? Een eerste voorzichtige inschatting van drie probleemgebieden: huiselijk geweld, suïcide en problematisch alcoholgebruik.

Zonder maatregelen waren we slechter af geweest

Of alle maatregelen terecht zijn geweest en welke fouten zijn gemaakt zal in Den Haag zondermeer geëvalueerd worden, Australische wetenschappers onderzochten de effecten wereldwijd en kwamen alvast tot de conclusie, dat we hoe dan ook slechter af waren geweest (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3898326/nieuws/de_maatregelen_schadelijker_dan_covid-19_dat_klopt_niet.html) zónder maatregelen. Zij stellen: “Er is tijdens de pandemie meer slapeloosheid, overgewicht en depressie geconstateerd, maar dat lockdowns onze gezondheid meer beschadigden dan Covid-19, zoals sommigen beweren, klopt niet.” De onderzoekers wijzen er op dat niet naar school impact heeft op de mentale gezondheid van kinderen, maar een naaste verliezen aan Covid-19 ook. Het verband tussen het grote dodental en de rouw en angst die dat veroorzaakt wordt vaak vergeten als oorzaak van mentale problemen”.

En inderdaad, als we het hebben over de mentale gevolgen van Covid-19, moeten we óók kijken naar de gevolgen van het overlijden van een naaste door Covid-19. De schattingen over het aantal sterfgevallen als gevolg van Covid-19 variëren van 18.000  tot 27.000, waaronder ongetwijfeld mensen zijn geweest die ook zonder Covid-19 waren overleden. Toch blijft het meer dan waarschijnlijk dat tienduizenden mensen puur en alleen door Covid-19 een naaste zijn kwijtgeraakt, een ernstige periode van rouw hebben meegemaakt en mogelijk nog steeds rouwen. Van hen zal een aantal - er worden getallen genoemd van 10% (https://rouw.arq.org/sites/default/files/domain-46/documents/2020-04_persisterende_complexe_rouwstoornis_impact-magazine_2020-1-46-15870263201178720381.pdf) - langdurige, pathologische rouw ontwikkelen en vroeger of later hulp zoeken.
Daar kunnen we gerust de angst bij optellen die iemand heeft doorgemaakt van wie een naaste op de IC heeft gelegen, wat zo’n 13.000 keer (https://www.stichting-nice.nl/) is gebeurd. Ook van hen zal een aantal op termijn hulp zoeken vanwege een PTSS.
En de patiënten zelf? Voor de gevolgen van verblijf op de I.C. bestaat een term: het Post Intensive Care Syndroom (https://fcic.nl/post-intensive-care-syndroom/). Volgens de patiëntenvereniging (https://fcic.nl/) krijgt ongeveer de helft van de patiënten die een opname op de IC heeft meegemaakt fysieke problemen (o.a. ) kortademigheid, ernstige moeheid, spierzwakte), psychische problemen (zoals depressie, PTSS, angstaanvallen) of cognitieve problemen (als geheugenstoornissen, desoriëntatie, woordvindstoornissen overgevoeligheid).

Tot zover de gevolgen van Covid-19, niet van de maatregelen. De maatregelen zelf hadden ook gevolgen. We lichten er drie uit, in de wetenschap niet volledig te zijn: huiselijk geweld, suïcide en alcoholgebruik.
In latere artikelen zullen we het zeker nog hebben over de gevolgen van hulpverleningstrajecten die werden onderbroken of zelfs stopten, de plotselinge en onverwachte toename van het aantal anorexiapatiënten en de traumatische gevolgen voor het zorgpersoneel. Ook moeten we niet vergeten dat voor een aantal mensen de lockdowns juist positief uitpakten: een toegenomen gevoel van saamhorigheid, een afname van sociale druk en prikkels waren daarbij belangrijke oorzaken.

Een schaduwpandemie die niet in beeld is: huiselijk geweld

Movisie zette de belangrijkste conclusies (https://www.movisie.nl/artikel/overzicht-onderzoeken-naar-huiselijk-geweld-seksueel-geweld-kindermishandeling) uit de onderzoeken over huiselijk geweld op een rij en constateert dat er geen directe toename van huiselijk geweld is te zien. Wel incidenten die ernstiger zijn dan voorheen. Nederland lijkt daarin een uitzondering, want volgens cijfers van de Verenigde Naties (https://www.unwomen.org/-/media/headquarters/attachments/sections/library/publications/2020/issue-brief-covid-19-and-ending-violence-against-women-and-girls-en.pdf?la=en&vs=5006) is er tijdens de COVID-19-pandemie wereldwijd juist een toename van alle vormen van geweld tegen vrouwen en meisjes, en dan vooral van huiselijk geweld. De Verenigde Naties spreekt verontrust over een ‘schaduwpandemie’.

Gezien de wereldwijde toename hadden ook Nederlandse professionals een toename van het aantal meldingen verwacht. Om beter te begrijpen waarom dat niet gebeurde namen onderzoekers van de Radboud-Universiteit (https://bmchealthservres.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12913-021-06674-z) bij zestien professionals een semigestructureerd interview af. Een belangrijke conclusie was dat deze professionals geen toename van het geweld zagen (wel ernstiger dus), maar tegelijkertijd ook minder kans zagen het huiselijk geweld op te sporen. Met andere woorden, de vermoedelijke toename van incidenten bleef onder de radar, werd niet gezien. Het feit dat fysiek contact werd vervangen door - niet altijd goed werkend - online contact droeg daar belangrijk aan bij. Volgens de onderzoekers is het Nederlandse systeem om huiselijk geweld op te sporen en te rapporteren te sterk afhankelijk van professionals. Een kritische evaluatie van de toegankelijkheid van professionele hulp is volgens hen dan ook nodig.

In de toekomst zal de ggz vrijwel zeker te maken krijgen met de gevolgen van dit - zeer waarschijnlijk toegenomen - geweld. Volgens het Verweij-Jonkers-instituut (https://www.verwey-jonker.nl/wp-content/uploads/2020/07/216037_Werkt_aanpak_kindermishandeling-2.pdf) zijn gevolgen van kindermishandeling en partnergeweld voor (vooral) kinderen ernstig. Ruim 40% van de slachtoffers heeft een klinisch of sub­klinisch trauma. Het meest voorkomende klinische symptoom is het post­traumatisch stress syndroom, bij ruim 20% van de kinderen, gevolgd door depressie en angst.

Aantal suïcides stijgt niet, maar signalen zijn nog zorgwekkend

De meeste deskundigen waren het er over eens: het aantal suïcides zou door de lockdown toenemen. Toegenomen eenzaamheid, hulpverlening die slecht bereikbaar was, angst voor besmetting, enzovoorts. ‘Het gevoel in de val te zitten’, zoals Derek de Beurs het omschreef (https://www.trimbos.nl/actueel/blogs/blog/suicide-praat-erover-juist-nu).

Het was geen onlogische voorspelling, maar hij kwam (gelukkig) niet uit. Om een mogelijke toename van suïcides tijdens de Coronacrisis snel te kunnen signaleren en zo nodig in te grijpen werd in maart 2020 de Commissie Actuele Nederlandse Suïcideregistratie (CANS) (https://www.113.nl/actueel/cans-update-augustus-geen-toename-totaal-aantal-suicides) opgericht, die inzicht heeft in de wekelijkse en maandelijkse ontwikkelingen. Tot op heden nam de CANS geen duidelijke toename in het totaal aantal suïcides waar. Ook het CBS, dat eerder deze maand met een overzicht (https://www.cbs.nl/nl-nl/longread/statistische-trends/2021/zelfdoding-in-nederland-een-overzicht-vanaf-1950) kwam van het aantal suïcides tussen 1950 en 2020, zag geen toename door de coronacrisis.

Zijn de zorgen dus ongegrond gebleken? Bepaald niet. Bij hulplijn 113 Zelfmoordpreventie was in het eerste half jaar van 2021 een toename van maar liefst 31% van het aantal hulpvragen te zien in vergelijking met het eerste half jaar van 2020. In het persbericht (https://www.113.nl/actueel/aantal-hulpgesprekken-113-zelfmoordpreventie-stijgt-met-31-procent) stelde de stichting dat de belangrijkste oorzaken weliswaar de ingebruikname van de nummers 113 en 0800-0113 en de bekendheid van de hulporganisatie waren, maar de impact van corona was wel duidelijk terug te zien in de gesprekken en chats.

Ook zorgwekkend was de opmerking van Károly Illy in het (onder andere) Algemeen Dagblad (https://www.ad.nl/tiel/meer-kinderen-in-ziekenhuis-na-zelfmoordpoging-door-coronacrisis-het-wordt-steeds-erger~a339c4f6/). Illy is voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde, kinderarts van Ziekenhuis Rivierenland in Tiel en lid van het Outbreak Management Team (OMT). Volgens hem belanden er door de coronacrisis en de lockdown duidelijk meer kinderen in het ziekenhuis als gevolg van een suïcidepoging. De scholensluiting zou er voor zorgen dat nóg meer kinderen in psychische nood komen. Cijfers kon Illy niet geven, maar “het is echt een noodsignaal dat ik van de hoofden van de ic’s heb gekregen.”

Een derde verontrustend signaal is het stijgende aantal suïcides in Japan. Dat aantal is de afgelopen jaren gedaald, na veel inspanningen van de overheid. Tegen die trend in is dat aantal sinds de pandemie weer aan het stijgen, vooral onder vrouwen. De vermoedelijk oorzaak, zeggen deskundigen tegen de BBC (https://www.bbc.com/news/world-asia-55837160), is het toegenomen huiselijk geweld en de onmogelijkheid daaraan te ontsnappen doordat er meer thuisgewerkt wordt en door de lockdowns.

Een wisselend beeld: alcoholgebruik en verslaving

De cijfers over alcoholverslaving tijdens de pandemie zijn bepaald niet eenduidig. De laatste meting (https://www.rivm.nl/sites/default/files/2021-04/Inventarisatie Nederlandse COVID-19 onderzoeken nr 10.pdf) van het gedragsonderzoek van RIVM, GGD GHOR Nederland en de 25 GGD’en dateert van april 2021. Daarin zegt 11% van de deelnemers (veel) meer te zijn gaan drinken sinds de coronacrisis, terwijl 28% juist zegt (veel) minder te zijn gaan drinken. Het voedingscentrum kwam in november 2020 al met soortgelijke cijfers. Wereldwijd daalt de verkoop van alcohol, maar dat is deels te danken aan een verbod op de verkoop in sommige landen, zoals Zuid-Afrika.
In Nederland is door de maatregelen de verkoop van de alcohol aan de horeca gekelderd, de gestegen omzet van de slijters en de supermarkt heeft dat niet kunnen compenseren, volgens onderzoeksbureau IRI (https://www.iriworldwide.com/nl-nl/news/press-releases). Er lijkt, kort samengevat, minder alcohol te worden gebruikt, maar overtuigend zijn de cijfers niet.

De lange termijn effecten van alcoholgebruik tijdens de coronacrisis en de -maatregelen weten we nog niet, stelt het Expertisecentrum Alcohol (https://expertisecentrumalcohol.trimbos.nl/items/details/veranderingen-in-het-alcoholgebruik-tijdens-de-coronacrisis) dan ook. “We moeten het doen met de internationale literatuur over middelengebruik na andere crisissen en rampen. In de jaren na de uitbraak van het SARS-virus in 2003 was een toename was in (problematisch) alcoholgebruik onder een deel van de bevolking, bijvoorbeeld bij zorgpersoneel dat was blootgesteld was aan hoge risico’s. Ook na andere (natuur)rampen (zoals orkanen) wordt soms een stijging in het alcoholgebruik bij subgroepen gezien. Ook de economische recessie die het gevolg kan zijn van de coronacrisis en -maatregelen kan alcoholgebruik beïnvloeden. Tijdens eerdere economische recessies werd een toename van zwaar en problematisch alcoholgebruik gezien onder sommige groepen volwassenen. Volwassenen die extra door een recessie geraakt worden, bijvoorbeeld doordat ze werkloos zijn geworden, zijn hier het meest gevoelig voor.”

Het Expertisecentrum waarschuwt: “Omdat alcoholgebruik op zichzelf ook angst, depressie en stress kan veroorzaken, kunnen mensen die alcohol drinken om met deze negatieve emoties om te gaan in een negatieve vicieuze cirkel terecht komen.” De andere kant is er ook: “Het patroon van minder drinken kan door een deel van de mensen ook op de lange termijn vastgehouden worden en mogelijk zelfs resulteren in het stoppen met drinken. Zo werd eerder tijdens de economische recessie een afname in alcoholgebruik gezien.”

Denk jij weleens aan zelfmoord of ken je iemand die dat doet? Praten helpt!
Praten over zelfmoordgedachten kan anoniem: chat via www.113.nl (http://www.113.nl), bel 113 of bel gratis 0800-0113

Voor wie tijdens de pandemie mentale problemen heeft en daar graag over wil praten, is er een groot aantal hulplijnen beschikbaar. Je vindt de meeste hier. (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-3774524/nieuws/hulplijnen_voor_psychische_problemen_ten_tijde_van_corona.html?page=1)