Drang naar samenhang, de psychologie van het begrijpen

Johan Atsma recenseert het boek van Rolf Zwaan

In deze tijd van complotdenkers en wappies, en daar horen u en ik per definitie natuurlijk niet bij, wij zijn verstandig, genuanceerd, rationeel beredenerend en hebben dus gelijk, is het geen overbodige luxe om eens hardop na te denken over de neiging van mensen om samenhang te zoeken in complexe maatschappelijke gebeurtenissen.

Rolf Zwaan vertelt in het voorwoord van ‘Drang naar samenhang’ dat hij bezig was met het schrijven van een boek over de psychologie van het begrijpen. Mensen willen in het algemeen graag alledaagse en minder alledaagse situaties begrijpen, dat is een algemene en logische behoefte om je staande te houden in het leven. Toen de coronacrisis uitbrak, nu bijna twee jaar geleden, werd die behoefte om te begrijpen behoorlijk op scherp gesteld.

“Het was alsof we meegesleurd werden door een tsunami van onderling tegenstrijdige informatie. Wanhopig sloegen we om ons heen, op zoek naar houvast, op zoek naar materiaal voor het bouwen van een solide vlot om onszelf te redden van de verdrinkingsdood. Dit boek gaat over het proces van begrijpen: het bouwen van mentale vlotten waarop wij proberen te navigeren door de constante stroom van informatie die wel een ‘infodemie’ wordt genoemd.”

En dan gaat Zwaan aan de slag: in achttien korte hoofdstukken beschrijft hij de diverse aspecten die in de literatuur te vinden zijn met betrekking tot het mentale proces van begrijpen. Hij ontrafelt eenvoudige gebeurtenissen als het zien van een stopbord op een kruising tot aan complexe gebeurtenissen als het complot denken in de huidige coronacrisis. Dat alles vanuit een basisgedachte ‘begrijpen is het combineren van ideeën tot een coherent situatiemodel. Ideeën zijn ingebed in netwerken van andere ideeën.’

Dat combineren is geen eenvoudige optelsom van betekenissen, stelt Zwaan al snel. Dat leidt tot complexe processen die je in theorieën kunt vertalen rondom een schijnbaar eenvoudige menselijke eigenschap: de mens wil graag alles begrijpen en is daarvoor constant op zoek naar samenhang en vereenvoudiging. Om taal en beelden te begrijpen is in ieder geval achtergrondkennis cruciaal en dat compliceert het geheel.

“Elk begrip en elk verhaal veronderstelt dus een berg kennis die wij in de rol van begrijper op het juiste moment uit ons geheugen tevoorschijn moeten halen.”

Dat je de zucht naar begrijpen bij je toehoorders kunt omzeilen door ‘bullshit’ te verkopen of de boodschap te verpakken in obscurantisme wordt helder uitgelegd en legt direct verband met processen die we de laatste jaren met enige regelmaat tegenkomen, met name in de politiek. Natuurlijk haalt Zwaan daar ook Donald Trump bij aan met een paar mooie voorbeelden. Het zijn aantrekkelijke manieren om de mens te behagen die van nature geneigd is met zo min mogelijk cognitieve inspanning zaken te begrijpen.

Gaandeweg deelt Rolf Zwaan allerlei invalshoeken met de lezer rondom onze behoefte aan begrijpen en onze drang naar samenhang. Hij laat zien dat de wetenschappelijke theorie daar aardig wat over te vertellen heeft. De neiging van uw recensent om de uitleg van Zwaan vervolgens ook weer nader uit te leggen, zegt iets over de complexheid van naar het zich aanvankelijk laat aanzien eenvoudige materie als begrijpen. Want er volgen nog meer invalshoeken en begrippenkaders waarmee Zwaan je wijzer wil maken. Langzaam maar zeker komt de actualiteit in beeld als Zwaan het heeft over verzonnen journalistiek en fraude in wetenschappelijk onderzoek. Een paar heldere voorbeelden volgen en dat biedt een mooie brug naar een hedendaagse neiging tot het aanhangen van complottheorieën. Complottheorieën hanteren namelijk een tamelijk gemakkelijk en behapbaar model voor het begrijpen van zaken die in werkelijkheid door hun complexheid nauwelijks te vatten zijn. Na het lezen van dit boek ga je dat wel beter begrijpen en wat dat betreft is Zwaan in zijn opzet geslaagd.

‘Dwang naar samenhang’ van Rolf Zwaan is de moeite van het lezen waard omdat je meer grip krijgt op wat schijnbaar eenvoudig lijkt maar tamelijk ingewikkeld blijkt te zijn. Het boek hanteert de omgekeerde route, je hebt aanvankelijk het gevoel nodeloos ingewikkelde tekst voorgeschoteld te krijgen maar krijgt gaandeweg meer grip op de samenhang. Of je met dit boek in de hand de gemiddelde complotdenker van gedachte kunt veranderen is de vraag.

Rolf Zwaan: ’Drang naar samenhang, de psychologie van het begrijpen’

Uitgeverij Boom; 208 pagina’s;  Prijs € 22.50; ISBN 9789024443390

* * * - -