Rookvrije ggz? De werkelijkheid is weerbarstig

Goed nieuws? Aan het begin van Stoptober maakte de Nederlandse ggz bekend dat bijna 90 procent van de ondervraagde 52 ggz-aanbieders rookvrij is. ‘Inmiddels is de rookvrije ggz dichterbij dan ooit’, stelde de koepelorganisatie trots. Dat sluit aan bij de ambities van het Nationaal Preventieakkoord, waar de Nederlandse ggz in 2018 haar handtekening onder zette. Maar gaan die rookvrije ambities ooit helemaal vervuld worden? De werkelijkheid is weerbarstig. 

Dat onderkent de Nederlandse ggz ook. “We zijn enorm trots op hoe ver de ggz al is in het bereiken van de ambitie rookvrij te zijn”, zegt voorzitter Ruth Peetoom (https://www.denederlandseggz.nl/nieuws/2025/rookvrije-ggz-komt-steeds-dichterbij). “Om te komen waar we nu staan, zijn veel stappen gezet. Rookvrij worden doe je niet van de een op de andere dag en daar komt veel bij kijken. Daarom is het belangrijk dat we als instellingen zorgvuldig omgaan met de beweging naar een rookvrije sector, waar zowel mensen met psychische problemen als onze zorgverleners beter van worden.”

Vaker
Mensen met psychische klachten roken vaker dan de algemene bevolking, dat moge duidelijk zijn, alleen hóeveel vaker is onbekend. De onderzoeken spreken elkaar tegen. In een artikel in het Tijdschrift voor Psychiatrie (https://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/nl/artikelen/article/50-13283_Effecten-van-een-rookvrijbeleid-op-attitudes-zorgpersoneel-en-agressie-in-de-psychiatrie?utm_source=chatgpt.com) staat dat de prevalentie bij patiënten met psychiatrische stoornissen drie tot vier keer zo hoog ligt. In een afstudeeronderzoek (https://www.rookvrijezorg.com/wp-content/uploads/2022/03/Afstudeeronderzoek-SMR-in-de-psychiatrie-Maastricht-UMC%2B-2021.pdf?utm_source=chatgpt.com) (MUMC+) wordt twee tot vier keer genoemd. In een factsheet van Trimbos (https://www.trimbos.nl/kennis/cijfers/roken/?utm_source=chatgpt.com) is te lezen dat mensen met psychische aandoeningen anderhalf keer vaker roken dan mensen zonder.

Zelfmedicatie
Voor zover bekend gaan onderzoekers er vanuit dat de helft van de cliënten in de ggz rookt. De Nederlandse ggz wijst op onderzoek van Amsterdam UMC (https://www.amc.nl/web/specialismen/psychiatrie/roken-vergroot-kans-op-psychiatrische-aandoening-1.htm) uit 2019 waaruit dat roken de kans vergroot op het ontwikkelen van psychiatrische aandoeningen. Arts-onderzoeker Jentien Vermeulen toonde aan dat de kans op het krijgen van een manische depressieve aandoening anderhalf tot twee keer zo groot is onder rokers. Dat zou kunnen komen doordat nicotine de chemische balans in de hersenen verstoort en tabak ontstekingsreacties veroorzaakt in het lichaam. Roken kan dan een extra zetje geven. Vermeulen deed ook onderzoek naar roken als ‘zelfmedicatie’. Dit is het idee dat rokende psychiatrische patiënten er baat bij hebben te blijven roken, omdat bepaalde symptomen erdoor zouden afnemen en roken sneller denken zou bevorderen. Volgens Vermeulen is hiervoor geen bewijs. In een grote groep patiënten bekeek zij of er verschillen waren tussen rokers en niet-rokers. Rokers hadden vaker problemen met het geheugen dan niet-rokers en hadden vaker last van psychotische en depressieve symptomen. Patiënten die begónnen met roken vertoonden vaker een toename van wanen of hallucinaties. Stoppen met roken hing samen met een grotere snelheid van denken bij patiënten met een psychose.

Stopmotivatie
Daarom hebben alle ggz-instellingen in het Nationaal Preventieakkoord afgesproken om uiterlijk in 2025 rookvrij te zijn. Dat betekent dat in principe in gebouwen, op balkons, binnenterreinen én op buitenterreinen niet mag worden gerookt. Alleen op enkele aangewezen plekken mogen mensen nog roken. Bij een groot aantal van de ondervraagde ggz-aanbieders lijkt dat inmiddels te lukken. Maar dat heeft tot nu toe niet veel ruchtbaarheid gekregen. Alleen GGZ Noord-Holland-Noord en Mediant in Twente haalden de media. Daarbij ging het vooral over hoe moeilijk cliënten het hebben met een rookverbod. Sommige cliënten bij Mediant vertelden op NU.nl (https://www.nu.nl/enschede/6219179/twentse-ggz-organisatie-mediant-wordt-rookvrij-voor-sommige-clienten-is-het-alles-wat-ze-hebben.html?utm_source=chatgpt.com) dat het ‘alles is wat ze nog hebben’. Dat is niet zomaar iets om ‘af te pakken’, vinden ze. Bij GGZ NHN klinken ook positieve geluiden, zo was te zien in een uitzending van Nieuwsuur (https://www.ggz-nhn.nl/website/Actueel/Nieuws/Nieuwsuur-rookvrij?utm_source=chatgpt.com). Er zijn cliënten die interesse tonen om te stoppen. ‘Eigenlijk wil ik dit ook wel.’ Dit sluit ook aan bij een artikel van het Nederlands Instituut van Psychologen (NIP). Daarin wordt aangegeven dat mensen met psychische klachten wel gemotiveerd zijn om te stoppen, maar het krijgt nog te weinig aandacht binnen behandelteams.

Gedwongen setting
Maar hoe valt een rookverbod te rijmen met behandeling in een gedwongen setting? Eerder schreef GGZ Totaal over een rechtszaak tegen het rookverbod bij Stichting Geestelijke Gezondheidszorg Eindhoven (GGzE). De rechtbank Oost-Brabant stelde in 2023 dat de instelling geen algeheel rookverbod had mogen instellen. Dat is namelijk in strijd met de Wet verplichte gezondheidszorg (Wvggz) (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-4341565/nieuws/rechter_zet_streep_door_rookverbod_ggze.html). GGzE moet zelfs een schadevergoeding betalen vanwege de ‘spanning en frustratie’ die een cliënt door het verbod heeft opgelopen. Het ging trouwens om cliënten die niet gedwongen waren opgenomen.

Haken en ogen
MIND en vakbond FNV zijn onder andere daarom tegen een algeheel rookverbod (https://www.ggztotaal.nl/nw-29166-7-4598247/nieuws/mind_en_fnv_tegen_rookverbod_in_ggz.html?utm_source=chatgpt.com). Zij stellen niet alleen dat stoppen met roken erg stressvol kan zijn, maar ook dat het de vertrouwensband tussen cliënt en behandelaar kan schaden. En nog meer in de basis wijzen zij op het grondwettelijk recht op zelfbeschikking. Los van juridische haken en ogen spelen er veel dilemma’s bij het invoeren van een algeheel rookverbod. Bijvoorbeeld: Mag er gerookt worden in een appartementencomplex waar cliënten langdurig verblijven? Want dat voelt als een woning. Een andere is: hoe ga je om met cliënten die bezocht worden door ambulante teams? Kun je vragen of een cliënt twee uur voor een bezoek niet meer rookt? Mogen zorgmedewerkers weigeren een woning binnen te gaan? 

Medewerkers
Uit bijna alle voorbeelden en dilemma’s blijkt hoe groot de rol is van ggz-medewerkers bij het stoppen met roken. Voor voldoende draagvlak moeten zij meewerken, goed uitleg geven, afleiding bieden en vooral ondersteuning beschikbaar stellen. Zo bieden Mediant en Amsterdam UMC vervangende opties als bijvoorbeeld nicotinepleisters. Toch geven behandelaren nog maar zelden hulp of ondersteuning, zei Jentien Vermeulen eind 2024 tegen dagblad Trouw. Dat is jammer, want een juist behandeling biedt een uitgelezen kans om te stoppen. Cliënten zijn hebben dan altijd iemand in de buurt om ze daarbij te helpen. De mythes dat het extra stress oplevert, of zelfs agressie opwekt, zijn inmiddels ontkracht.  

Lees ook andere artikelen over roken in de ggz (https://www.ggztotaal.nl/tp-29166-2/roken)

----------------------------------------------------------------------------------------

Vind je dit interessant? Misschien is een abonnement op de gratis nieuwsbrief dan iets voor jou!

GGZ Totaal verschijnt tweemaal per maand en behandelt onderwerpen over alles wat met de ggz te maken heeft, onafhankelijk en niet vooringenomen.

Abonneren kan direct via het inschrijfformulier (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89775/pagina/abonneren.html), opgeven van je mailadres is voldoende. Of kijk eerst naar de artikelen in de vorige magazines (http://www.ggztotaal.nl/pg-29166-7-89779/pagina/e-magazine.html).